CHARAKTERYSTYKA ZAWODU, Charakterystyka zawodu pedagoga
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
CHARAKTERYSTYKA ZAWODU
Upoważnia się kuratorów okręgów szkolnych do wprowadzenia tytułem eksperymentu w 5-6 szkołach miejskich liczących ponad 600 uczniów etatu pedagoga, którego zadaniem będzie organizacja i koordynacja działalności szkoły w zakresie opieki i pomocy wychowawczej nad dzieckiem oraz podnoszenia poziomu kultury pedagogicznej rodziców.
Ten lakoniczny zapis zawarty w instrukcji stanowiącej załącznik do Zarządzenia Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 1 lutego w sprawie organizacji kształcenia i wychowania w roku szkolnym 1973/1974, stał się podstawą ustanowienia w szkołach nowego stanowiska - pedagoga szkolnego. Zostało ono utworzone w okresie ukończenia prac nad Raportem o stanie oświaty w PRL i podjęcia decyzji o reformie systemu oświaty1 . Z działalnością w szkole nowego pracownika - pedagoga, wiązano duże nadzieje. Tak pisano o tym w artykule redakcyjnym w Problemach Opiekuńczo-Wychowawczych z 1974 roku: wielu wybitnych pedagogów - teoretyków i praktyków - od kilku już lat wskazywało na pilną potrzebę utworzenia w szkołach specjalnego etatu dla doświadczonego, o wysokich kwalifikacjach pracownika, który odciążony od zajęć dydaktycznych skupiałby w swoich rękach wszystkie sprawy opiekuńcze i wychowawcze.
Sądzono, że pedagog szkolny z racji swego przygotowania merytorycznego i specyfiki sprawowanej funkcji ogarnie zarówno całość problematyki opiekuńczo-wychowawczej środowiska, jak również będzie dostrzegał indywidualne i grupowe problemy uczniów niezauważane często przez nauczycieli koncentrujących się przede wszystkim na procesie dydaktycznym i pracy z klasą. Warto zauważyć, że instrukcja wprowadzająca stanowisko pedagoga szkolnego nie precyzowała szczegółowo jego obowiązków, a jedynie wskazywała kierunki działań:
· organizacja i koordynacja działalności szkoły w zakresie opieki i pomocy wychowawczej nad dzieckiem;
· podnoszenie poziomu kultury pedagogicznej rodziców.
W zamierzeniu ustawodawcy, to praktyka szkolna i doświadczenia pierwszych zatrudnionych pedagogów miały być podstawą do bardziej szczegółowego sformułowania zakresu ich działań i obowiązków.
Oczywiście, tak jak i dzisiaj, część dyrektorów wykorzystywało pedagogów do organizowania zastępstw za nieobecnych w szkole nauczycieli i obciążało ich pracami administracyjnymi i pomocniczymi. Niektórzy nauczyciele poczuli się zwolnieni z obowiązku pracy z dziećmi sprawiającymi trudności wychowawcze, a nawet z kontaktów z rodzicami.
W efekcie tych doświadczeń i wychodząc naprzeciw postulatom środowiska pedagogicznego, Ministerstwo Oświaty i Wychowania wydało 7 listopada 1975 r. zarządzenie w sprawie pracy nauczyciela – pedagoga szkolnego oraz załącznik do tego zarządzenia zawierający wytyczne określające bardziej szczegółowo jego zadania.
Przytoczymy je w całości, ponieważ większość późniejszych klasyfikacji funkcji i czynności zawodowych pedagoga, które można odnaleźć w literaturze pedagogicznej są zazwyczaj tylko innym, tj. nieco węższym, lub bardziej ogólnym ujęciem przedstawionych w omawianym zarządzeniu wskazań.
Do szczegółowych zadań nauczyciela-pedagoga szkolnego należy:
I. W zakresie zadań ogólnowychowawczych
1. Dokonywanie okresowej oceny sytuacji wychowawczej w szkole,
2. dbanie o realizację obowiązku szkolnego przez uczniów szkół podstawowych,
3. udzielanie pomocy uczniom w prawidłowym wyborze zawodu i kierunku dalszego kształcenia,
4. koordynowanie prac zespołu dokonującego badania dojrzałości szkolnej dzieci,
5. udzielanie rodzicom porad ułatwiających rozwiązywanie przez nich trudności w wychowywaniu własnych dzieci,
6. współudział w opracowywaniu planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły.
II. W zakresie profilaktyki wychowawczej
1. rozpoznawanie warunków życia i nauki uczniów sprawiających trudności w realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego,
2. opracowywanie wniosków dotyczących uczniów wymagających szczególnej opieki i pomocy wychowawczej,
3. rozpoznawanie sposobów spędzania czasu wolnego przez uczniów wymagających szczególnej opieki wychowawczej,
4. stwarzanie uczniom wymagającym szczególnej opieki i pomocy wychowawczej możliwości udziału w zajęciach sportowych, turystycznych, rekreacyjnych oraz w innych zorganizowanych formach zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych,
5. udzielanie pomocy wychowawcom i nauczycielom w ich pracy z uczniami sprawiającymi trudności wychowawcze,
6. współpraca z organizacjami młodzieżowymi w zakresie wspólnego oddziaływania na uczniów wymagających szczególnej opieki i pomocy wychowawczej.
III. W zakresie pracy korekcyjno-wyrównawczej
1. organizowanie pomocy w wyrównywaniu braków w wiadomościach szkolnych uczniom napotykającym na szczególne trudności w nauce,
2. organizowanie pomocy w zakresie wyrównywania i likwidowania mikrodefektów i zaburzeń rozwojowych (korekcja, reedukacja, terapia),
3. organizowanie różnych form terapii zajęciowej uczniom z objawami niedostosowania społecznego.
IV. W zakresie indywidualnej opieki pedagogiczno-psychologicznej
1. udzielanie uczniom pomocy w eliminowaniu napięć psychicznych nawarstwiających się na tle niepowodzeń szkolnych,
2. udzielanie porad uczniom w rozwiązywaniu trudności powstających na tle konfliktów rodzinnych,
3. udzielanie porad i pomocy uczniom posiadającym trudności w kontaktach rówieśniczych i środowiskowych,
4. przeciwdziałanie skrajnym formom niedostosowania społecznego młodzieży.
V. W zakresie pomocy materialnej
1. organizowanie opieki i pomocy materialnej uczniom opuszczonym i osieroconym, uczniom z rodzin alkoholicznych, zdemoralizowanych, uczniom z rodzin wielodzietnych mającym szczególne trudności materialne, organizowanie pomocy uczniom kalekim, przewlekle chorym itp.,
2. dbanie o zapewnienie miejsca w świetlicy lub internacie (półinternacie) uczniom wymagającym szczególnej opieki wychowawczej,
3. dbanie o zapewnienie dożywiania uczniom z rodzin posiadających szczególnie trudne warunki materialne,
4. wnioskowanie o kierowanie spraw uczniów z rodzin zaniedbanych środowiskowo do odpowiednich sądów dla nieletnich,
5. wnioskowanie o skierowanie uczniów osieroconych i opuszczonych do placówek opieki całkowitej.
VI. Organizacja pracy nauczyciela-pedagoga szkolnego W celu realizacji zadań zawartych w punkcie I-V pedagog powinien:
1. posiadać roczny plan pracy wynikający z niniejszych wytycznych, uwzględniający konkretne potrzeby opiekuńczo-wychowawcze swojej szkoły i środowiska,
2. zapewnić w tygodniowym rozkładzie zajęć możliwość kontaktowania się z nim zarówno uczniów jak i ich rodziców,
3. współpracować na bieżąco z władzami szkoły, wychowawcami klas, nauczycielami, lekarzem szkolnym, Komitetem Rodzicielskim w rozwiązywaniu pojawiających się problemów opiekuńczo-wychowawczych,
4. współdziałać z Towarzystwem Przyjaciół Dzieci, poradniami wychowawczo-zawodowymi i innymi organizacjami i instytucjami w środowisku zainteresowanymi problemami opieki i wychowania,
5. składać okresową informację radzie pedagogicznej na temat trudności wychowawczych występujących wśród uczniów danej szkoły,
6. prowadzić następującą dokumentację:
- roczny plan pracy będący częścią rocznego planu dydaktyczno-wychowawczego szkoły,
- dziennik pracy, w którym rejestruje się wykonane czynności,
- ewidencję uczniów wymagających szczególnej opieki wychowawczej, pomocy korekcyjno-wyrównawczej, kształcenia specjalnego itp.
Już rok później Ministerstwo Oświaty i Wychowania przedstawiło "Zarys modelu nauczyciela- pedagoga szkolnego". Podkreślono w nim rolę pedagoga jako inicjatora i współorganizatora pracy wychowawczo – opiekuńczej na terenie szkoły oraz współkoordynatora i reprezentanta szkoły i spraw jej uczniów w kontaktach z pozaszkolnymi instytucjami. Podkreślono jednocześnie, że powołanie stanowiska pedagoga szkolnego nie zwalnia od realizacji obowiązków wychowawczo – opiekuńczych innych pracowników pedagogicznych szkoły, a zwłaszcza nie może osłabić zainteresowania wychowawczego i odpowiedzialności za podstawowy tok procesu wychowawczego nauczycieli – wychowawców poszczególnych klas oraz zespołu kierowniczego szkoły.
W kolejnych latach (1993, 2001, 2003) zadania pedagoga szkolnego i działania, które może on podejmować, przedstawiane były przez ministerstwo w zarządzeniach i rozporządzeniach dotyczących zasad udzielania i organizacji pomocy psychologicznej i pedagogicznej.
Poniżej przedstawiono zadania i działania przypisywane we wspomnianych aktach prawnych pedagogowi do realizacji - obligatoryjnie bądź fakultatywnie. Cześć z nich można znaleźć we wszystkich dokumentach, inne zaś pojawiały się tylko w niektórych:
· rozpoznawanie indywidualnych potrzeb uczniów oraz analizowanie przyczyn niepowodzeń szkolnych;
· określanie form i sposobów udzielania pomocy uczniom, w tym uczniom wybitnie uzdolnionym, odpowiednio do rozpoznanych potrzeb;
· zapobiegania zachowaniom dysfunkcyjnym uczniów oraz wspierania ich rozwoju;
· organizowanie (prowadzenie) różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów, rodziców i nauczycieli;
· organizowanie (prowadzenie) zajęć psychoedukacyjnych w celu wspomagania wychowawczej funkcji rodziny;
· organizowanie (prowadzenie) warsztatów dla rodziców i nauczycieli w celu doskonalenia umiejętności z zakresu komunikacji społecznej oraz umiejętności wychowawczych;
· udzielanie porad dla uczniów, rodziców i nauczycieli oraz konsultacji dla rodziców i nauczycieli;
· wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych;
· podejmowaniu działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych;
· podejmowanie działań wychowawczych i profilaktycznych wynikających z programu wychowawczego szkoły i programu profilaktyki w stosunku do uczniów, z udziałem rodziców i nauczycieli. Wspieranie działań wychowawczych i opiekuńczych nauczycieli, wynikających z tych programów;
· udzielanie nauczycielom pomocy w dostosowaniu wymagań edukacyjnych wynikających z realizowanych przez nich programów nauczania do indywidualnych potrzeb ucznia, u którego stwierdzono specyficzne trudności w uczeniu się, uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom;
· współorganizowanie zajęć dydaktycznych prowadzonych przez nauczycieli nauczania specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych w .szkołach ogólnodostępnych, oraz udzielania rożnych form pomocy psychologicznej i pedagogicznej uczniom realizującym indywidualny program lub tok nauki;
· prowadzenie edukacji prozdrowotnej i promocji zdrowia wśród uczniów, nauczycieli i rodziców;
· planowanie i koordynowanie zadań realizowanych przez szkołę na rzecz uczniów, rodziców i nauczycieli w zakresie wyboru przez uczniów kierunku kształcenia i zawodu, w przypadku gdy w szkole nie jest zatrudniony doradca zawodowy. Wspieranie uczniów, metodami aktywnymi, w dokonywaniu wyboru kierunku dalszego kształcenia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej oraz udzielanie informacji w tym zakresie;
· działanie na rzecz zorganizowania opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej;
· pedagog szkolny powinien zwracać szczególną uwagę na przestrzeganie przez szkołę lub placówkę postanowień Konwencji o prawach dziecka;
· pedagog szkolny posiadający przygotowanie specjalistyczne może prowadzić zajęcia specjalistyczne oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym.
W najnowszym została zdecydowanie podkreśla konieczność pracy zespołowej i odpowiedzialność wszystkich nauczycieli i specjalistów zatrudnionych w szkole za udzielanie tej pomocy. Nie jest to oczywiście żadna nowość (przynajmniej w teorii), bo głosy takie – o czym wspominano – pojawiały się już w latach siedemdziesiątych. Jeszcze przed ukazaniem się wspomnianego rozporządzenia, obecna minister edukacji Katarzyna Hall mówiła: rozwiązywanie problemów wychowawczych nie jest wyłącznym, ani też głównym zadaniem pedagoga szkolnego. Utworzenie zaś w szkole tego stanowiska nie może być w żadnym razie postrzegane jako panaceum na poprawę jakości kształcenia, wychowania i opieki, bądź też jako rozwiązanie alternatywne dla obowiązku należytego wypełniania edukacyjno-wychowawczych funkcji szkoły przez wszystkich nauczycieli.
Oto zadania związane z pomocy psychologiczno-pedagogicznej, które ustawodawca przypisał, w myśl najnowszego rozporządzenia, wszystkim nauczycielom i specjalistom - w tym szkolnemu pedagogowi - pracującym w placówce.
· Udzielanie uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej.
Polega ona na rozpoznawaniu (diagnozowaniu) i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu jego indywidualnych możliwości psychofizycznych, wynikających w szczególności z niepełnosprawności, z zagrożenia niedostosowaniem społecznym, niedostosowania społecznego, ze szczególnych uzdolnień, ze specyficznych trudności w uczeniu się, z zaburzeń komunikacji językowej, z choroby przewlekłej, z sytuacji kryzysowych lub traumatycznych, z niepowodzeń edukacyjnych, z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny, sposobem spędzania czasu wolnego, kontaktami środowiskowymi, z trudności adaptacyjnych związanych z różnicami kulturowymi lub ze zmianą środowiska edukacyjnego, w tym związanych z wcześniejszym kształceniem za granicą, z innych potrzeb ucznia nie wymienionych enumeratywnie w rozporządzeniu.
· Działania pedagogiczne prowadzone wraz z nauczycielami i innym specjalistami:
o w przedszkolu (zerówka) - obserwacja pedagogiczna zakończona analizą i oceną gotowości dziecka do podjęcia nauki w szkole (diagnoza przedszkolna);
o w klasach I-III szkoły podstawowej - obserwacja i pomiar pedagogiczny mające na celu rozpoznanie u uczniów ryzyka wystąpienia specyficznych trudności w uczeniu się;
o w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej - doradztwo edukacyjno-zawodowego.
· Udział w pracy zespołu tworzonego przez nauczycieli i innych specjalistów pracujących w szkole z dzieckiem. Celem zespołu jest:
o analiza poziomu wiadomości, umiejętności i funkcjonowania ucznia posiadającego orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej (także ucznia co do którego stwierdzono na podstawie działań pedagogicznych potrzebę objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną), a następnie opracowanie dla niego planu oddziaływań edukacyjnych lub terapeutycznych - okresowa ocena skuteczności zaplanowanych działań;
o podejmowanie działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach kryzysowych.
Pojawiały się pewne kontrowersje co do koordynowania prac zespołów i udziału w nich pedagoga szkolnego. Oto odpowiedź pani minister Hall udzielona autorowi niniejszego opracowania na pytania w tej kwestii:
z pewnością pedagog szkolny (tam gdzie jest on powołany) powinien być odpowiedzialny za koordynowanie tych nowych zadań szkoły. Szkoła powinna sobie to wewnętrznie uregulować. Są jednak szkoły (najczęściej małe), gdzie pedagoga nie ma, oraz i tak duże, gdzie wpisanie go na podstawie przepisu do każdego zespołu (mają to być zespoły nauczycieli uczących w poszczególnych klasach, których w dużej szkole może być przecież bardzo wiele) może spowodować trudność organizacyjną. Ale poza tym w mojej ocenie pedagog szkolny w pewnym sensie jest specjalistą prowadzącym zajęcia z wszystkimi uczniami szkoły - choćby okazjonalnie i nieregularnie, ale jednak... Czyli we wszystkich zespołach raczej powinien być.
· Współpraca przy tworzeniu indywidualnego programu edukacyjno – terapeutycznego dla ucznia posiadającego orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.
· Udzielanie uczniom porad i konsultacji.
· Wspieranie rodziców i nauczycieli w rozwiązywaniu problemów wychowawczych i dydaktycznych oraz rozwijanie ich umiejętności wychowawczych, szczególne w formie porad, konsultacji, warsztatów i szkoleń.
Zadania przypisane bezpośrednio pedagogowi szkolnemu
· Prowadzenie badań i działań diagnostycznych dotyczących poszczególnych uczniów, w tym diagnozowanie indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości psychofizycznych.
· Wspieranie mocnych stron uczniów.
· Minimalizowanie skutków zaburzeń rozwojowych i zapobieganie zaburzeniom zachowania.
· Realizacja różnych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej w środowisku szkolnym i pozaszkolnym poszczególnych uczniów.
· Prowadzenie terapii indywidualnej i grupowej.
Pedagog może również (tak jak i inni nauczyciele i specjaliści zatrudnieni w szkole) prowadzić zajęcia związane z wyborem kierunku kształcenia i zawodu oraz planowaniem kształcenia i kariery zawodowej, a także - o ile posiada odpowiednie kwalifikacje, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne, logopedyczne, socjoterapeutyczne oraz inne zajęcia o charakterze terapeutycznym.
Tu także pojawiły się pewne kontrowersje. Oto interpretacja uzyskana przez autora opracowania w MEN.
W sprawie prowadzenia zajęć dydaktyczno - wyrównawczych i korekcyjno - kompensacyjnych.
[...] dyrektor przydzielając nauczycielowi do prowadzenia określony rodzaj zajęć, w przypadku, kiedy ten nauczyciel nie posiada kwalifikacji zgodnych wprost z prowadzonymi zajęciami, dokonuje analizy jego programu studiów i decyduje, czy ma on wystarczające przygotowanie, by zajęcia prowadzić. Nie zawsze wprost z ukończonego przez nauczyciela kierunku studiów wynika, że posiada on przygotowanie do prowadzenia danych zajęć, a szczegółowa analiza zakresu programowego pokazuje, że jest to wystarczające przygotowanie
W sprawie zajęć związanych z wyborem kierunku kształcenia i zawodu.
[...] Rozporządzenie nie kategoryzuje, kto jedynie może je prowadzić, stwarzając tym samym szkole szerokie możliwości. Jeśli będzie zatrudniony w niej doradca zawodowy, będzie prowadził takie zajęcia, jeśli natomiast w szkole doradcy nie będzie (a przecież mamy takie szkoły) wtedy realizacja tej tematyki będzie przecież zorganizowana inaczej. W obszarze doradztwa edukacyjno - zawodowego mieszczą się przecież nie tylko treści związane stricte z tematyką zawodową. To także pomoc uczniowi w określeniu jego predyspozycji, zdolności, przekazywanie informacji charakteryzujących poszczególne zawody, przeciwwskazań zdrowotnych do ich wykonywania i wiele innych. Ta tematyka realizowana jest często w szkołach przez wychowawcę, pedagoga, ale też polonistę czy nauczyciela wiedzy o społeczeństwie. Stworzenie szkole szerokiej możliwości realizacji tej problematyki pozwala na większą elastyczność i łatwiejszy oraz pełniejszy przekaz tej wiedzy zarówno uczniowi jak i rodzicowi.
Warto zauważyć, że po raz pierwszy odkąd wprowadzono do szkół etat pedagoga szkolnego, zrezygnowano z zapisu dotyczącego jego działań na rzecz organizowania pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Jak możemy przeczytać w uzasadnieniu do rozporządzenia - nie jest to zadanie szczególnie związane z pomocą psychologiczno-pedagogiczną.
To dyrektor szkoły ma wskazać pracownikom - na podstawie zapisów zawartych w Statucie szkoły - zadania do realizacji w tej kwestii, stosownie do zdiagnozowanych potrzeb i możliwości, uwzględniając posiadane zasoby kadrowe.
Zaprezentowany przegląd kolejnych aktów normatywnych dotyczących pracy pedagoga szkolnego wskazuje, że w zasadzie nie dokonano dokładnego sprecyzowania jego obowiązków2 . Nie wypracowano jednolitej i szczegółowej koncepcji tego zawodu. Status i miejsce pedagoga w strukturze szkolnej - zwłaszcza w myśl najnowszych uregulowań - są niejasne i niejednoznaczne. Również literatura przedmiotu zawiera jedynie koncepcje, postulaty, opisy indywidualnych doświadczeń i propozycje w tym zakresie, a nie wiążące i kompleksowe rozwiązania organizacyjno-metodyczne.
Nasuwa się pytanie, czy to dobrze, czy źle? Trudno o jednoznaczną odpowiedź.
Dla osoby powołanej do pełnienia funkcji szkolnego pedagoga - kreatywnej, obdarzonej charyzmą, posiadającej doświadczenie i dobrą znajomość szkoły3, niedookreśloność tej roli może być korzystna. Pozwala realizować się w zawodzie w sposób odpowiadający osobowości i posiadanym umiejętnościom. Stwarza szansę wykazania się inicjatywą i twórczego wyboru form działania. Daje większą możliwość dopasowania ich do potrzeb konkretnej szkoły. Oczywiście przy optymistycznym założeniu przyznania pedagogowi przez dyrekcję pewnej autonomii4 w działaniu i posiadania wspólnej, a przynajmniej niesprzecznej wizji pracy dydaktyczno -...