CHOROBY NOWOTWOROWE, choroby i ich leczenie
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
CHOROBY NOWOTWOROWE
Nowotworem nazywamy nieprawidłową tkankę, która rozrasta się nadmiernie i w sposób nieskoordynowany z sąsiadującymi tkankami. Nadmierny rozrost spowodowany jest niepohamowaną proliferacją komórek, nieustającą nawet po wyeliminowaniu czynnika, który ją wywołał.
Nowotwór nie jest więc tworem obcym organizmowi, a tkanką własną ustroju. Rozwija się wraz z nim, bez niego nie istnieje. Może powstać w każdym okresie życia człowieka, nawet w łonie matki.
Rozrost nowotworowy różni się zasadniczo od rozrostu fizjologicznego.
W tkance prawidłowej zawsze istnieje stała równowaga między mnożeniem się komórek, ich różnicowaniem i obumieraniem. Nawet jeżeli na tkankę zadziała jakiś czynnik drażniący, który spowoduje zaburzenie tej równowagi i przewagę mnożenia się komórek nad ich umieraniem, czyli rozrost, to i tak pozostaje on pod kontrolą ustrojowych czynników regulujących. W wyniku ich działania tworzy się w tkance nowa równowaga. Dzięki temu rozrost ma charakter ograniczony i cofa się po ustąpieniu czynnika sprawczego.
Inaczej przebiega rozrost nowotworowy. Jego charakterystyczną cechą jest przewaga proliferacji nad obumieraniem komórek oraz zahamowanie ich różnicowania. Proces ten jest stały, nieodwracalny i szkodliwy dla organizmu. W jego wyniku powstaje mało zróżnicowana tkanka, ze skłonnością do ciągłego powiększania swojej objętości. Dlatego ma ona ogromne zapotrzebowanie na energię i substancje odżywcze, które zdobywa kosztem innych tkanek ustroju. Te cechy tkanki nieprawidłowej określa się mianem autonomii nowotworowej. Innymi słowy, autonomia oznacza, że nowotwór, mimo iż jest integralną częścią organizmu, nie żyje jego życiem, tylko swoim własnym.
Jak powstaje nowotwór?
Każda tkanka, której komórki są zdolne do podziałów, może być punktem wyjścia dla nowotworu. Przekształcenie zdrowej komórki w komórkę nowotworową nazywa się transformacją. Mechanizm transformacji nowotworowej nie jest jeszcze dokładnie poznany. Istnieją dwie główne hipotezy, starające się wyjaśnić to zjawisko: teoria genetyczna i epigenetyczna.
Teoria genetyczna zakłada, że każda komórka posiada geny odpowiedzialne za zdolność do podziału. Są to tak zwane onkogeny komórkowe. Geny te są aktywne w okresie zarodkowym, kiedy to spełniają ważną rolę - odpowiadają za wzrost organizmu. Natomiast w ustroju już dojrzałym w większości są nieaktywne i nazywają się wtedy protoonkogenami. Protoonkogeny mogą ulec aktywacji i zapoczątkować transformację nowotworową. Aby jednak doszło do rozwoju nowotworu, nie wystarczy aktywacja jednego protoonkogenu przez zadziałanie jednego czynnika drażniącego. Proces ten jest o wiele bardziej skomplikowany, wieloetapowy i obejmujący wiele protoonkogenów. Mechanizmów aktywujących znamy wiele. Ostatecznym efektem ich działania jest powstanie komórek ze zmienionym aparatem genetycznym, który ma zapisane cechy nowotworu. Dzieląc się, komórki przekazują je następnym pokoleniom.
Według teorii epigenetycznej nowotwór powstaje w wyniku nieprawidłowego różnicowania się komórek. Istotą rzeczy nie byłaby więc zmiana w materiale genetycznym komórki, ale utrwalenie się nieprawidłowej ekspresji, manifestacji genów. Stwierdzono, że za proces wzrostu i różnicowania komórek najprawdopodobniej odpowiadają pewne receptory powierzchniowe. Różne czynniki zewnętrzne działające na wspomniane receptory mogą zaburzać procesy podziałów komórkowych i w ten sposób doprowadzić do powstania transformacji nowotworowej.
Uważa się obecnie, że niektóre nowotwory powstają na drodze mechanizmów genetycznych, a inne - epigenetycznych. Niewykluczona jest możliwość, że obydwa te mechanizmy współdziałają ze sobą w złożonym procesie karcynogenezy.
Czynniki rakotwórcze
1) Do najlepiej poznanych, szkodliwych dla zdrowia, czynników chemicznych należy bez wątpienia dym papierosowy. Zostało naukowo potwierdzone, że powoduje on nie tylko nowotwory złośliwe płuc, ale także krtani, jamy ustnej, przełyku, pęcherza moczowego, nerki i trzustki. Szacuje się, że palenie tytoniu jest główną przyczyną około 20% wszystkich zgonów na świecie z powodu choroby nowotworowej.
2) Dużo substancji rakotwórczych znajduje się także w spalinach samochodowych oraz wyziewach z kominów fabrycznych. Do innych uznanych karcynogenów chemicznych należą: azbest (związany z powstawaniem międzybłoniaka płuc), etionina, uretan, czterochlorek węgla oraz niektóre metale ciężkie, takie jak kobalt, nikiel czy kadm.
3) Do najbardziej niebezpiecznych czynników fizycznych zalicza się promieniowanie jonizujące (Roentgena, izotopów promieniotwórczych, np. radu czy uranu) i nadfioletowe (słoneczne, lampy kwarcowej). Tragiczne skutki promieniowania jonizującego do dzisiaj możemy obserwować w Japonii, gdzie na nowotwory chorują ludzie, którzy w dzieciństwie znaleźli się w zasięgu wybuchów atomowych w Hiroszimie i Nagasaki. Ten rodzaj promieniowania najczęściej powoduje nowotwory szpiku kostnego i układu limfatycznego. Promieniowanie nadfioletowe przyspiesza starzenie się skóry oraz może powodować jej raka. Promienie UV-A uszkadzają włókna kolagenowe i elastynowe, przez co skóra traci sprężystość i wiotczeje. Efektem końcowym są zmarszczki. Promienie UV-B w sposób trwały uszkadzają komórki skóry. Przykładem są nieznikające przebarwienia po długotrwałym i intensywnym nasłonecznianiu. Nie oznacza to, że mamy całkowicie wystrzegać się słońca. Trzeba po prostu korzystać z niego w sposób umiarkowany i używać kremów z filtrami przeciwsłonecznymi. Należy też zachować zdrowy rozsądek i nie przesadzać z opalaniem w solarium.
4) Spośród czynników biologicznych na szczególną uwagę zasługują mykotoksyny. Posiadają one silną aktywność biologiczną i są szkodliwe nawet w niewielkich stężeniach. Przykładem mykotoksyn, czyli toksyn pochodzenia grzybiczego, są aflatoksyny produkowane przez niektóre szczepy grzyba Aspergillus flavus. Rosną one na wielu nieprawidłowo przechowywanych produktach żywnościowych oraz paszach i zbożach. Aflatoksyny, które zanieczyszczają paszę dla zwierząt, mogą przedostawać się do mięsa i mleka, a następnie wraz z tym pokarmem do organizmu człowieka. Są jednymi z najsilniejszych karcynogenów wywołujących raka wątroby. Mykotoksyny często występują w wilgotnych mieszkaniach, na płytkach PCV, okładzinach polistyrenowych, lenteksie oraz na niektórych rodzajach farb. Bardzo niebezpieczne są też pleśnie rosnące w doniczkach kwiatowych pod postacią białego nalotu na roślinach. Wszystkie te czynniki mogą być też częstą przyczyną, oprócz nowotworów, chorób alergicznych i chorób płuc.
5) Zawsze dużo niepokoju budzi możliwość wywołania nowotworu przez wirusy. Tymczasem znamy zaledwie kilka nowotworów, których powstawanie wiąże się z infekcją wirusową. Należą do nich: rak pierwotny wątroby - związany z zakażeniem wirusami zapalenia wątroby typu B i C, chłoniak Burkitta i rak jamy nosowo-gardłowej - związane z wirusem Epsteina-Barra, rak szyjki macicy - związany z wirusami Papilloma i Herpes typu II oraz jedna postać chłoniaka typu T, związana z retrowirusem HTLV I. Wirusy te, aby wywołać chorobę nowotworową, muszą działać przez długi czas, prawdopodobnie w połączeniu z innymi czynnikami.
NOWOTOWRY ŁAGODNE I ZŁOŚLIWE
Nowotwory dzielimy na łagodne (niezłośliwe) oraz złośliwe. Jest to podział bardzo ogólny. Nowotwory te różnią się między sobą budową mikroskopową, wyglądem makroskopowym, a także przebiegiem klinicznym i rokowaniem.
Nowotwory łagodne cechuje powolny wzrost, brak naciekania okolicznych tkanek, wnikania do naczyń, przerzutów oraz wznowy, czyli nawrotu po leczeniu. Budową histologiczną przypominają tkankę prawidłową, z reguły posiadają łącznotkankową torebkę. Ich przebieg kliniczny jest często bezobjawowy, a rokowanie co do wyleczenia i dalszego życia chorego dobre.
Nowotwory złośliwe posiadają cechy przeciwne. Rosną szybko, wnikają do naczyń, naciekają tkanki, dają przerzuty i wznowy. Ich budowa histologiczna znacznie odbiega od tkanki prawidłowej, nie posiadają torebki. Przebieg kliniczny choroby, zwłaszcza w ostatnim okresie, jest bardzo ciężki, a rokowania niepewne.
Przerzuty
Komórki nowotworów złośliwych posiadają zdolność wnikania do naczyń krwionośnych i limfatycznych oraz do szczelin tkankowych. Tą właśnie drogą docierają one z nurtem krwi lub limfy daleko od głównej masy guza, czyli tak zwanego ogniska pierwotnego. Rozsiane komórki zagnieżdżają się w różnych narządach i tkankach. Tam w sprzyjających dla siebie okolicznościach zaczynają się mnożyć i formują nowy guz nowotworowy, zwany przerzutem.
Przerzuty powstałe drogą naczyń limfatycznych tworzą się w pierwszej kolejności w okolicznych węzłach chłonnych. Przerzuty utworzone w wyniku przeniesienia komórek nowotworowych przez krew najczęściej umiejscawiają się w płucach i wątrobie, chociaż mogą atakować praktycznie wszystkie narządy. Rozsiew nowotworowy może też dokonywać się poprzez płyn mózgowo-rdzeniowy albo na skutek wszczepienia się komórek do błon surowiczych jam ciała.
BÓL A CHOROBA NOWOTWOROWA
Ból nie zawsze towarzyszy chorobie nowotworowej. Amerykańscy uczeni stwierdzili, że ból występuje już we wczesnych stadiach choroby nowotworowej. Dane statystyczne mówią, że 3/4 chorych na nowotwory odczuwa ból. Niektóre typy nowotworów są częściej związane z wystąpieniem bólu niż inne.
Ból nowotworowy jest zjawiskiem, które znacznie różni się od bólu towarzyszącego innym jednostkom chorobowym. Dzieje się tak z powodu specyfiki choroby nowotworowej, która między innymi polega na tym, że zaburza wszystkie sfery życia chorego. Ponadto ból jest jednym z wielu czynników powodujących lub nasilających cierpienie chorego na nowotwór. Pozostałymi czynnikami są:
· objawy fizyczne, takie jak skutki uboczne lub współistniejące schorzenia nienowotworowe
· problemy psychologiczne
· czynniki społeczne
· rozterki duchowe
RODZAJE BÓLU
Bóle nowotworowe mogą mieć charakter ostry, przewlekły i przebijający.
Bóle ostre to bóle szybko narastające, przeważnie o dużym natężeniu, dla których możliwe jest określenie momentu rozpoczęcia i ustąpienia. Zwykle nie trwają one dłużej niż pół roku. Następnie znikają bądź przekształcają się w bóle przewlekłe.
Przez pojęcie bólu przewlekłego rozumiemy ból trwający od dłuższego czasu (najczęściej ponad 6 miesięcy) lub towarzyszący chorobom przewlekłym. Doprowadza on do zmian osobowości i stylu życia chorego.
Ból przebijający to ból ostry, napadowy i przemijający. Nakłada się on na dotychczas istniejące, stałe dolegliwości lub pojawia podczas skutecznej terapii przeciwbólowej. Jest znacznie silniejszy od bólu podstawowego. Jego zasadnicze cechy to charakter napadowy (od kilku do kilkunastu epizodów dziennie), krótki czas trwania (ok. 30 min) i duże natężenie. Najczęściej wywoływany jest przez ruchy ciała, kaszel, połykanie czy defekację.
LECZENIE BÓLU
Podstawową metodą zwalczania bólu towarzyszącego chorobie nowotworowej jest leczenie farmakologiczne. Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) opracowali metodę podawania leków przeciwbólowych, która stała się światowym standardem leczenia. Jest to tak zwana trójstopniowa drabina analgetyczna. Charakteryzuje się ona stosowaniem leków przeciwbólowych w zależności od nasilenia bólu.
1. Proste analgetyki:
· paracetamol
· niesterydowe leki przeciwzapalne
2. Proste analgetyki w połączeniu ze słabymi opioidami:
· kodeiną
· tramadolem
3. Proste analgetyki w połączeniu z silnymi opioidami:
· morfiną
· buprenorfiną
· fentanylem
· petydyną
Leczenie bólu polega na podawaniu coraz wyższych dawek leków określonego stopnia, a po osiągnięciu ich dawki maksymalnej - na dołączeniu leku ze stopnia wyższego lub zmianie na inny, silniejszy.
Leki przeciwbólowe są istotną częścią walki z bólem, ale lepszy efekt można uzyskać stosując jednocześnie inne metody, takie jak np. techniki relaksacyjne, techniki oddechowe zmniejszające poziom odczuwanego bólu oraz akupunktury i akupresury.
LECZENIE CHOROBY NOWOTWOROWEJ
W zależności od budowy histologicznej oraz zaawansowania choroby mamy do wyboru leczenie operacyjne, radioterapię lub chemioterapię. Szacuje się, że dzięki tym metodom trwałe wyleczenie w Polsce uzyskuje około 30% chorych, w krajach Europy Zachodniej oraz Stanach Zjednoczonych wyleczalność sięga 50%.
Leczenie chirurgiczne jest najstarszym sposobem walki z nowotworem i w dalszym ciągu najbardziej skutecznym. Dzisiaj dysponujemy nowoczesnymi metodami diagnostycznymi, dzięki którym wykrywa się nowotwory w bardzo wczesnym stadium rozwoju i określa ich typ histopatologiczny. Ponadto rozwój nauk medycznych znacznie zmniejszył ryzyko związane z samą operacją, znieczuleniem czy możliwością wystąpienia jakichkolwiek powikłań. Pełny sukces leczniczy zapewnia usuwanie nowotworu w bardzo wczesnym stadium choroby, gdy nie ma jeszcze przerzutów, operowanie doszczętne, co oznacza usunięcie guza z marginesem tkanek zdrowych albo nawet całego narządu, a w przypadku zajęcia węzłów chłonnych - ich wycięcie.
Drugą pod względem skuteczności metodą leczenia jest radioterapia, czyli leczenie za pomocą promieniowania jonizującego: promieni Roentgena, gamma, radu, kobaltu i innych. Stosowanie napromieniania wymaga bardzo precyzyjnego ustalenia jego dawki i pola naświetlań, by w jak najmniejszym stopniu uszkodzić zdrowe tkanki.
Chemioterapia to jedna z młodszych gałęzi onkologii. Polega na leczeniu nowotworów za pomocą środków farmakologicznych, tak zwanych cytostatyków. Działanie cytostatyków polega na blokowaniu podstawowych dla życia funkcji komórek (zarówno nowotworowych, jak i prawidłowych). W ten sposób niszczą je zupełnie albo pozbawiają zdolności do podziałów. Leki cytostatyczne charakteryzują się różną aktywnością w stosunku do poszczególnych typów nowotworów i różnymi mechanizmami działania. Nie wszystkie rodzaje nowotworów charakteryzują się taką samą chemiowrażliwością, czyli podatnością na chemioterapię.
BARDZO WRAŻLIWE
ŚREDNIO WRAŻLIWE
MAŁO WRAŻLIWE
- rak drobnokomórkowy płuca
- nowotwór jąder
- nabłoniak kosmówkowy - nowotwór złośliwy umiejscowiony w macicy
- guz Wilmsa
- guz Ewinga
- guz Burkitta
- rak sutka
- rak jajnika
- raki głowy i szyi
- mięsaki tkanek miękkich
- rak pęcherza
- rak jelita grubego
- rak szyjki i trzonu macicy
- rak żołądka
- rak pierwotny wątroby
- rak trzustki
- rak nerki
- rak tarczycy
Skutki uboczne leczenia antynowotworowego
To głównie one są odpowiedzialne za złe samopoczucie chorych podczas leczenia. Nie można ich uniknąć, bo są wynikiem niszczącego działania promieniowania lub chemioterapeutyków na zdrowe komórki organizmu.
Radioterapia wywołuje objawy ogólne, takie jak: nudności, wymioty, gorączkę i osłabienie, oraz objawy miejscowe, to jest: rumień skóry, martwicę tkanek, owrzodzenia i przetoki.
Po chemioterapii najczęściej chorzy skarżą się na nudności, wymioty, zmęczenie i wypadanie włosów.
PROFILAKTYKA
Naukowcy twierdzą, że wybór złego stylu życia jest związany z 50-75% zgonów z powodu raka. Poniższe wskazówki pozwolą ci zmniejszyć ryzyko określonego nowotworu.
Dieta/ Żywienie
Wielkość posiłku:
½ filiżanki gotowanych lub krojonych warzyw...